Mütareke döneminde İzmir Belediye Başkanı olan Hacı Hasan Paşa, bilerek ya da bilmeyerek Ulusal Gayrete büyük bir yardımda bulundu. Tahminen de bu olay, Ulusal Gayretimizin az bilinen ve o ölçüde de inanılmaz ve büyük bir kahramanlığını oluşturdu. Bu büyük olayın kahramanı ise Mustafa Mümin Aksoy’dur…
İzmir’in işgalinden sonra İzmir Belediye Başkanlığı misyonuna getirilen Hacı Hasan Paşa bu misyonunu Yunan işgali boyunca da sürdürdü. Büyük Taarruz sonrasında Yunan ordusunun bozulup Türk birlikleri karşısında tüm Batı Anadolu’yu ve İzmir’i boşaltmasından sonra, Hacı Hasan Paşa da, onlarla birlikte Yunanistan’a gitti. Aslında Yüzellilikler listesinde olmadığı üzere, kendisini o günlerde çok açık bir hatayla itham eden de yoktu. O periyotlarda kendisini tanıyanların epey silik ve kullanılmaya müsait bir kişilik olarak tanımladığı Hacı Hasan Paşa, İzmir’in kurtuluşundan sonra işgal periyodunda yaptıklarından duyduğu utanç nedeniyle İzmir’den ayrıldı.
1931’DE YUNANİSTAN’DA ÖLDÜ
Farklı kimi kaynak ve bireylerde Hacı Hasan Paşa’nın Yunan işgali boyunca belediye başkanlığı vazifesini sürdürmesini, sadece Türkleri korumak ve Yunan işgal kuvvetlerinden Türklere gelecek olan kötülükleri en alt seviyede tutma gayesine dayandırıyorlardı. Kurtuluştan sonra kendisini tanıyan ve bilenler aracılığıyla ülkeye dönmesi için yapılan bütün davetlere karşın yurt dışına kaçan birçok kişi üzere yurda dön(e)medi ve 1931 yılında Yunanistan’da öldü.
İSTİFA EDİP ÇEKİLMEDİ
İşgal mühletince İzmir’deki Türk yeraltı teşkilatının değerli bir elemanı olan Fadıl Dokuzeylül, anılarında akından tanıyan ve misyonu gereği takip eden birisi olarak Hacı Hasan Paşa’yı şu halde anlatıyor:
“İşgal müddetince İzmir’de belediye reisi sözde yerlilerden ve Osmanzadelerden Hacı Hasan Paşa namında birisiydi. Ancak Yunanlılar belediye işlerini görmek üzere Yunan maksatlarına hizmet eden ve Yunanistan’ın bir kazasında kaymakam olan Naipzade Ali Bey namında bir Giritliyi memur etmişlerdi. Bütün yetki ondaydı. Hacı Hasan Paşa da pek pak fikirli bir vatandaş değildi, yoksa istifa eder, çekilirdi. Ama onun da yararı oluyordu… Kendisi kurtuluştan evvel Atina’ya kaçtı, bir de oğlu var. O sonra Türkiye’ye geldi, paşa Yunanistan’da öldü. Türklere açık bir ziyanı işitilmedi, fakat tarih nasıl muhakeme edecek bilmeyiz.”
Mustafa Mümin Aksoy
MUSTAFA MÜMİN AKSOY’UN ROLÜ
Yaygın olarak bilinen ismiyle Mustafa Mümin Bey, Hacı Hasan Paşa’nın kız kardeşinin oğlu yani yeğeniydi. 1892 yılında Osmanzade İbrahim Bey’in oğlu olarak İzmir’de dünyaya gelen Mümin Bey, 1911 yılında Beylerbeyi Yedek Subay Okulu’ndan teğmen olarak mezun olduktan sonra Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı’nda çeşitli vazifeler aldıktan sonra 1917 yılında İzmir’deki 17. Kolordu Komutanlığının buyruğuna atandı. İzmir’in işgalinden kısa bir mühlet evvel Jandarma Genel Komutanlığının 1 Mart 1919 tarihli buyruğuyla İzmir Jandarma Alay Komutanlığının buyruğuna verildi. Bu misyonu Mart 1920 tarihine kadar sürdürdü.
Mustafa Mümin Aksoy’un Piyade İhtiyat Zabitanı Mektebi Şehadetnamesi
İZMİR’DE İŞGALE DİRENDİ
İzmir’in işgal edildiği günlerde İzmir’de bulunan Mümin Bey, işgali takip eden günlerde de işgal müddetince İzmir’de güçlü bir yeraltı teşkilatlanmasına sahip olan ve asker ve sivillerden oluşan Türk istihbaratının kıymetli bir üyesi olarak yer aldı.
Bu teşkilatın misyon alanı yalnızca İzmir’le hudutlu olmayıp tüm Yunan işgal bölgesini içine almaktaydı. Mümin Bey’in bildiğimiz kadarıyla bu periyottaki en yakın çalışma arkadaşları ise İzmir Gümrük Müdürlüğünde çalışan Fadıl Dokuzeylül, İzmir’de Şark gazetesini çıkaran Halil Zeki Osman ve işgal müddetince İzmir Müftülüğü misyonunu sürdüren Rahmetullah Efendi’ydi. İşgal mühletince Rahmetullah Efendi’nin Yunan İşgal kuvvetleriyle yürüttüğü temaslardaki tercümanlık vazifesini ise Fadıl Dokuzeylül üstlenmişti.
Mustafa Mümin Aksoy’un öldüğü tarihe kadar kullandığı köstekli saati.
ÇİFT TARAFLI AJAN
Mümin Bey’in İzmir’de rahat bir formda hareket etmesinin ve haber toplamasının bir başka nedeni de bu periyotta Yunan İşgal kuvvetlerinin inancını kazanan dayısı Hacı Osman Paşa’nın yardımlarıydı. İzmir Belediye Başkanı olan dayısının yardımıyla İzmir’de kalarak, Yunanlıların hizmetine girmiş üzere göründü. Yeni misyonu mucibince Yüksek Komiser Steryadis ve İşgal Kuvvetleri Kumandanı Zafiros’un inancını kazandı. Kazandığı bu itimat sonrasında kendisine verilen bir doküman ile istediği her yere gidebiliyor, cephenin ileri sınırlarına geçip Türk Kuvvetleri hakkında topladığı kelamda bilgileri Yunan Karargâhına ulaştırıyordu.
Jandarma Albay Mustafa Mümin Aksoy
MÜTAREKE İZMİR’İNİN BİRİNCİ “HAİNİ”
İzmir sokaklarında yeni vazifesi yeterince daima olarak şapkayla dolaşıyor, bu yüzden onu tanıyanlarca da “Hain”, “Gâvur Mümin”, “Kirye Mümin” olarak çağrılıyordu. Artık İzmirli Türklerin “Kirye Mümini” idi. Yalnız yakaladıkları vakit dövüyor, yüzüne tükürüp, hakaret ediyorlardı. Mümin Bey, bütün bu olanlara katlanıyor, her acıya sabırla göğüs geriyordu. Zira tüm bunlar yeni vazifesi gereğiydi. Mümin Bey aslında Yunan Karargâhından elde ettiği bilgileri Ankara’ya ulaştırıyordu. Bu durumu ise sırf İzmir’de birlikte oturdukları kız kardeşi Ayşe İhsan Hanım bilmekteydi.
Gazeteci-yazar Naci Sadullah Daniş’e atfen çeşitli kaynaklarda yer alan ve Mümin Bey’in küçük bir deftere not ettiğini ileri sürdüğü anılarında bu durumu şöyle açıkladığını lisana getiriyor:
‘’İşgal kuvvetleri subayları ile sıkı münasebetlerim göze batınca bana Gâvur Mümin” dediler… Gâvur… Yani kafir… Yani hain mümin! O vakitler benim için bu türlü bir karara varanlara kin ve öfke duymuş değilim. Onları haklı buluyorum. O denli ya! Herkesin vefat kalım hengamesi yaptığı bir sırada ordu saflarında çarpışacağıma, başımda gâvur şapkası ile dolaşıyordum. Düşmanla sarmaş dolaş yaşayan bir haine, namussuz bir arbede kaçağına ben de olsam, kin dolu gözlerle bakardım. Kurtuluşu için ölesiye, öldüresiye dövüştüğüm İzmir’de yüzüme bile tükürenler oldu. İtiraf edeyim ki o tükürükler, çarpıştığım cephelerde yediğim kurşunlardan daha çok acı ve ızdırap verdi bana… Lakin ne yapayım ki, o sıralarda içinde bulunduğum durum ve kurallar gerçekteki durumu açıklamama engeldi. Ölmekten değil de, bir tek şeyden korkuyordum.”
Kız kardeşi Ayşe İhsan Hanım’ın, ağabaeyi Mümin Aksoy’a gönderdiği 1941 tarihli fotoğrafı.
TRİKUPİS’LE DEĞİŞTİRİLDİ
İzmir’in işgal edildiği günlerde İzmir’de bulunan Mümin Bey, işgali takip eden günlerde de işgal müddetince İzmir’de güçlü bir yer altı teşkilatlanmasına sahip olan ve asker ve sivillerden oluşan Türk istihbaratının değerli bir üyesi olarak misyon aldı.
Milli Çaba sona erdikten sonra Türk-Yunan esir değişimi sırasında; Mümin Bey, Mustafa Kemal Paşa’nın buyruğuyla, Büyük Taarruz sonrasında esir alınan Yunan Orduları Başkomutanı Trikupis’le değiştirildi.
Mümin Aksoy’un cumhuriyetin birinci yıllarında vazife yaptığı bir karakol önünde çekilen fotoğrafı. (Ortada üniformalı olan)
İNANCIN KÖFTESİ
Milli Uğraşta askeri kademenin değerli dönüm noktasını teşkil eden Sakarya Savaşı’nın kazanılmasında, Mümin Bey’in İzmir’deki Yunan Karargâhından ve tanıdığı Yunan subaylardan aldığı ve Ankara’ya gönderdiği bilgilerin çok büyük faydası oldu. Lakin sonunda, İzmir’deki Yunan karşı haber alma örgütleri Mümin Bey’in casus olduğunu ortaya çıkardılar. Yakın çalışma arkadaşı Fadıl Dokuzeylül’ün anılarından öğrendiğimize nazaran kendisini çabucak tutuklayıp konutuna baskın yaptılar. Ancak uyanık ve yurtsever bir hanım olan kız kardeşi Ayşe İhsan Hanım, tüm evrakları, yüklükteki yatakların ortasına sakladı. Birinci aramalarında bir şey bulamayan Yunanlılar, konutu iki kere daha aradılar. O mühlet içinde İhsan Hanım dokümanları imha eder. İhsan Hanım, kardeşinin tutukluluğunun birinci günlerinde köfte kızartıp Mümin Bey’e götürür. Köftelerden birinin içinde şu satırları taşıyan bir pusula vardı: “Mümin, evrak torbasını bulamadılar, bendedir, müsterih ol ve her şeyi inkâr et.” Bu pusula sanırız ki birinci aramadan çabucak sonra yazılmıştı.
İzmir’de Yunan Askeri Mahkemesinin karşısına çıkartılan ve idam isteğiyle yargılanan Mümin Bey, elde suçlayıcı evrak bulunmadığından, müebbet mahpusa mahkûm edilip, bir subay, bir astsubay ve sekiz er eşliğinde Atina’ya gönderildi. Buradan da Mora yarımadasının güneydoğusunda bulunan Palamidi Cezaevine… Çok güç şartlarda yaklaşık olarak bir sene kaldığı bu hapishaneden sonra Atina yakınlarındaki Palya İstratona hapishanesine gönderildi. Bu hapishanede tutuklu bulunan Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyeleri ve Yunanistan’a sığınan Çerkezlerle görüşüp onlardan öğrendiği bilgileri İzmir’deki çalışma arkadaşlarına iletti.
Milli Çaba sona erdikten sonra Türk-Yunan esir değişim sırasında Mümin Bey, Mustafa Kemal Paşa’nın buyruğuyla, Büyük Taarruz sonrasında esir alınan Yunan Orduları Başkomutanı Trikupis’le değiştirilmesi Mustafa Kemal Paşa ve Ankara hükümetinin Mümin Bey’e ve yaptıklarına verdiği değeri göstermekteydi. Mümin Bey 5 Nisan 1923 tarihinde özgür bırakılan başka Türk tutsaklarla birlikte İzmir’e geldi.
Ülkeye döndükten sonra gururlu üniformasıyla bir resmi geçitte çekilen fotoğrafı. (En sağda)
KURTULUŞUN BİRİNCİ KAHRAMANI
Bu yurtsever Türk subayı yurda dönüşünde, yaptıklarına karşılık olarak kimseden hiçbir istekte bulunmadı. Ülkeye döndükten sonra haklılığını arayan Mümin Bey, kendisini tanıyan ve şahitlik eden şahısların yardımıyla kahramanlığını kanıtlayarak askerlik vazifesine bıraktığı yerden devam etti. O artık kurtuluştan sonra tüm İzmir’in minnet ve teşekkür borcu duyduğu bir kahramandı. Yakın çalışma arkadaşı Fadıl Dokuzeylül anılarında bu durumu şöyle anlattı:
“(…) Sonradır ki Mümin’in değerli varlığından o güne kadar haberdar olmayan vatandaşlar, daha doğrusu hemşerileri tarafından anlaşılmış ve yerli basında yer almıştı. Ancak mütevazı olduğu kadar mesleğine aşık Türk genci mesleksel terfi derecesinden öteki bir mükâfat talebinde bulunmamış ve maddi nimetlere iltifat etmemiştir.”
Mümin Aksoy’un İzmir Balçova’da bulunan mezarı.
1948 YILINDA ÖLDÜ
Soyadı Kanunu çıkınca Aksoy soyadını alan Mümin Bey, Albay rütbesindeyken 24 Ocak 1948 yılında doğduğu kentte yani İzmir’de tüberkülozdan, genç denebilecek bir yaşta öldü.
Milli Gayretin askeri bir muvaffakiyet ile sonuçlanmasında kıymetli bir yere sahip olan Büyük Taarruz’un kazanılmasında arkadaşları ile birlikte sağladıkları değerli istihbarat bilgileri ile büyük bir katkı sağlayan Mustafa Mümin Aksoy ve çalışma arkadaşlarını rahmet ve hürmetle anıyorum. Ruhları şad olsun, vatan her daim var olsun.
Not: Makalede kullanılan görsel materyal aile üyelerinden alınmıştır. Kaynak gösterilmek suretiyle kullanılabilir.